00 06/12/2014 20:12

Lettera, firmata il 18 ottobre 1965, indirizzata a nome del Santo Padre Paolo VI, dal cardinal A. G. Cicognani, segretario di Stato, al cardinal A. Ottaviani, presidente della Commissione de doctrina fidei et morum del Concilio Ecumenico Vaticano II


 


Em.mus HAMLETUS IOANNES Card. CICOGNANI
Secretarius Status

Segreteria di Stato
di Sua Santità

N. 56256

Ex Aedibus Vaticanis, die 18 octobris 1965

Em.me ac Rev.me Domine,

Omni qua par est sedulitate tecum communico, Augustum Pontificem summopere exoptare, ut ista Commissio «De doctrina fidei et morum» iterum convocetur ad Schema «De divina Revelatione» denuo accuratiusque examinandum.
Qua data occasione, Beatissimus Pater de peracto ad hunc diem labore gratum animum Suum cupit, atque ob exitus, qui exinde consecuti sunt, eandem Commissionem merita laude et gratulatione prosequitur; neque Eidem est voluntas, ut per animadversiones quae infra enumerantur, vel ipsum Schema re penitus immutetur vel Commissionis opera minuatur, sed potius ut ipsa ad perfectiorem formam reducantur in aliquibus partibus, quae maximi momenti sunt ad doctrinam quod attinet: ita ut, in tantae gravitati quaestione, ut Ipse eam arbitratur sive coram universa Ecclesia sive coram propriae conscientiae iudicio, Christi Vicarius certo existimet Concilii Patres probationem daturos esse, quae ad Decretum promulgandum requiritur.
Quam ob rem Sanctitati Suae videtur, ut Commissio benevolenti sed libero animo consideret, nonne magis opportunum existimetur, ut textus de Traditione perpoliatur: et hac quidam ratione, ut Schematis textui (ad paginam 16 lineam 13, post verba: atque diffundant) una e formulis, quae in adiuncta pagina proponuntur, vel alia idem significans formula adiciatur. His enim formulis ii etiam assensum ac suffragium praestaturi esse censentur, qui in maiore Concilii parte pollent.
Matura quoque atque impensa cogitatione Commissio consideret, nonne oporteat, in textu verba veritas salutaris omittantur, quae ad Bibliorum Sacrorum inerrantiam attinent. Hac in re Augustus Pontifex magis dubitans haeret quam in praecedenti animadversione, sive quia de doctrina agitur, quae in biblico et theologico Ecclesiae magisterio nondum communis existimatur, sive quia de commemorata formula in Concilii Aula haud satis disputatum esse videtur, sive denique quia – virorum etiam iudicio, qui et auctoritate et rerum intellegentia valent - ex eiusdem formulae interpretatione controversia oriri potest. Quam ob causam prematurum esse videtur, de tam dubia quaestione Concilium agere; nam in praesens Patres iudicium ferre forsitan nequeunt de eiusdem rei gravitate, deque eius haud recto usu, qui ex interpretatione proficiscatur. Quod si quaestio nunc omittitur, id prorsus minime prohibet, quominus ea postea attentius acriusque perpendatur.
Postremo, Beatissimus Pater aequum esse iudicat, a Commissione postulare ut verba (ad p. 33, lineam 19) ita ut semper vera et sincera… hisce, quae sequuntur verbis, mutentur: ita ut semper vera seu historica fide digna… Etenim in priore formula Evangeliorum historica fides non satis constare videtur; ideoque, ut patet, Sanctitas Sua in hoc doctrinae capite talem formulam probare nequit, quae historicam sanctissimorum illorum Librorum auctoritatem in dubio ponat.
Beatissimus Pater spem alit, hasce animadversiones eadem facilitate et comitate a Commissione acceptum iri, quibus omnia alia consilia, auctoritate a Concilii Patribus data, ipsa suscepit: quos inter Patres Augustus Pontifex Sese allectum esse existimat, non modo ut eorum consulta vel rata habeat vel dissuadeat, sed etiam ut ipsis auxiliatricem operam ferat ut Concilii placita omnium probatione censeantur digna.
Denique Sanctitati Suae cordi est, ad proximus Commissionis conventum etiam Em.mus Cardinalis Augustinus Bea advocari, qui mixtae illi Commissioni iam interfuit, a v.m. Decessore Suo Ioanne XXIII eo consilio institutae, ut commemoratum Schema in novam et omnibus acceptam rationem redigeretur.
Quibus tecum communicatis, omni cum veneratione et observantis me profiteor

Eminentiae Tuae
addictissimum et deditissimum
H. I. Card. Cicognani
Em.mo ac. Rev.mo Domino
D.no Alfredo Card. Ottaviani
Praesidi Commissionis de doctrina fidei et morum
Concilii Oecumenici Vaticani II

N.d.R.: Seguono gli ADNEXA con le formule proponibili per il testo del cap. II: n. 9, riportati nell’articolo del Caprile.

Risposta del cardinal A. Ottaviani del 20 ottobre 1965 alla Lettera inviata a nome del Santo Padre Paolo VI, dal cardinal Cicognani, con le Note della Commissione dottrinale, firmate da G. Philips

 

Em.mus ALFREDUS Card. OTTAVIANI
Praeses commissionis de doctrina fidei et morum

 

Dal Palazzo del S. Offizio, 20/X/1965

Beatissimo Padre,

Qui unito rimetto a Vostra Santità un breve resoconto dei risultati dell’Adunanza della Commissione Dottrinale, tenuta ieri nel pomeriggio, per redigere i testi dei tre passi controversi, da sottoporsi all’approvazione di Vostra Santità, prima di trasmetterli alla Segreteria Generale del Concilio.
La breve Relazione è stata compilata da Mons. Philips; per ulteriori informazioni sono a disposizione di Vostra Santità, in attesa della prossima Udienza, per le cose del S. Offizio.
Intanto chiedo se posso mandare i tre testi proposti alla Segreteria Generale del Concilio che li aspetta con urgenza.
Chinato al bacio del S. Piede, imploro l’Apostolica Benedizione.

Della Santità Vostra
umil.mo obb.mo dev.mo figlio
Alfredo Card. Cicognani

ADNEXA

I
NOTULAE
de illis quae peracta sunt in Commissione Doctrinali
die 19 octobris 1965

Adunatio Commissionis Doctrinalis facta est die 19 octobris, hora 16,30, in Aula Congregationum in Vaticano, praesente etiam Em.mo Card. Bea, ad audiendam Epistolam ab Em.mo Card. Cicognani, a secretis Status S.S. missam, nomine Summi Pontificis, atque ad responsionem ei preparandam.
Epistula, quae a Secretario, P. Tromp, praelecta est, tres emendationes proponebat pro textu Schematis de Divina Revelatione.
Prima aliquam additionem de Traditione postulabat, inserendam pag. 16, lin. 13. Septem formulae possibiles praesentabantur, quas Em. Bea, nomine suo personali, paululum commentavit, cum aliqua propensione versus formulam tertiam, quae sic sonabat: «quo fit ut Ecclesia certitudinem suam de omnibus revelatis non per solam Sacram Scripturam hauriat».
Haec formula post duas suffragationes numerum requisitum suffragiorum (nempe 2/3 praesentium) obtinuit.
Exitus primae suffragationis fuit: pro formula prima: 5; pro secunda: 0; pro tertia: 16; pro quarta: 1; pro quinta: 2; pro sexta: 1; pro septima: 2.
Exitus secundae suffragationis: pro formula prima: 8; pro formula tertia: 19, (pro formula quinta: 1).
Secunda observatio difficultatem opponebat contra expressionem «veritatem salutarem», pag. 21, lin. 19-20. Hic etiam Em. Bea, suam opinionem exprimens, notavit quod quidam hac expressione abuti possent ut merrantiam Scripturae ad solas res fidei et morum restringerent; quod tum veritati, tum etiam menti S. Augustini contradiceret. Hic abusus ceterum tunc Textui tunc explicationi in Expensione Modorum esplicite additae contradiceret.
Factis tribus suffragationibus, suppressio vocis “salutaris” non obtinuit suffragium 2/3 praesentium, ad normam art. 39 § 1, Ordinis Concilii celebrandi.

Exitus fuit:pro omissionemaneatabstinentes

1a suffr.:17 7 4
2a suffr.:18 7 3
3a suffr.:17 8 3

Proposita est deinde suggestion facta in Modis a 73 Patribus, qui vocem «salutarem» delent, sed in decursu phraseos dicunt Deum Sacram Scripturam ad nostrum salutem consignari voluisse.
Phrasis pag. 21, lin. 16 ss. tunc ita sonaret:
«Cum ergo omne id, quod auctores inspirati seu hagiographi asserunt, retineri debeat assertum a Spiritu Sancto, inde Scripturae libri veritatem, quam Deus nostrae salutis causa litteris sacris consignari voluit, firmiter, fideliter et sine errore docere profitendi sunt» .
Quam propositionem Em. Bea pro sua parte declaravit sibi admissibile videri.
Facta suffragatione, proposito admissa est a 19 membris contra 9.
Tertia observatio insistebat super necessitatem clare affirmandi historicitatem Evangeliorum. Ad illam autem exprimendam locutio «semper vera seu historica fide digna», visa est non convenire, quia plurimi protestantes, praesertim Bultmann eiusque sequaces, per «fidem historicam» intelligunt actum hominis credentis, qui experientiam suam existentialem super narrationem fictam proicit; quae narratio postea est demythizanda. Quapropter suggestum est, ut in textu n. 19, pag. 33, lin. 3 ss. dicatur:
«Sancta Mater Ecclesia firmiter et constantissime tenuit ac tenet quattuor recensita Evangelia, quorum historicitatem incunctanter affirmat, fideliter tradere quae Iesus Dei Filius, vitam inter homines degens ad aeternam eorum salutem reapse fecit et docuit usque in diem qua assumptus est (cf. Act. 1, 1-2)…».
Quae formula admissa est 26 suffragiis, 2 contrariis.
Quibus statutis Commissio Doctrinalis sibi visa est suggestiones ex parte Summi Pontifici factas reverenter admisisse. Si autem haec solutio Suae Sanctitati placet, textus modo praedicto correctus statim in Expensione Modorum consignari poterit, ita ut documentum tempestive Patribus distribui possit.
Omni qua par est reverentia, subsigno

G. Philips
secr. adi. Comm. Doctrinalis

I passaggi riguardanti l’esplicita attestazione della fedeltà storica dei vangeli (Dei Verbum 19) nelle Risposte della Commissione dottrinale ai Modi presentati dai Padri conciliari e nella relazione di J. van Dodewaard, vescovo di Haarlem, De modis a Patribus propositis et a Commissione Doctrinali exspensis circa capita 3-6, distribuiti al Concilio il 26 ottobre 1965

(Dalle risposte della Commissione dottrinale ai Modi)
a) Commissio scripsit «tenuit ac tenet», quia sic melio exprimitur hanc historicitatem teneri fide et ratione, et non tantum fide.
b) Evangelia plura alia contineri patet: omnia autem summatim continentur in verbis Act. 1, 1-2. Quapropter compleatur haec citatio in hunc modum: «…fecit et docuit usque in diem qua assumptus est (cf. Act. 1, 1-2)». His verbis ipse Lucas indicat totum contentum sui Evangelii.
c) De uso vocis historicum, certum est quod saepius ab anterioribus Magisterii documentis adhibita est, v. g. EB 560. Hodie tamen vox «historia» a pluribus sensu multo latiore adhibetur, v. g. etiam pro rebus «supramundanis», quae «fide» apprehenduntur. Vox «historia» vel per «Geschichte», vel per «Histoire» verti posset. Quapropter praeferendum visum est realitatem factorum seu eventuum modo concreto affirmare, addendo in lin. 5 vocem «historicitatis», quae ambiguitati non exponitur: «Sancta Mater Ecclesia firmiter et constantissime tenuit ac tenet quattuor recensita Evangelia, quorum historicitatem incunctanter affirmat, fideliter tradere…». Additio iuxta proprium modum scribendi singulorum Evangelistarum non videtur necessaria, spectatis etiam quae dicuntur lineis 16-20.

(Dalla Relazione di S. Ecc. Ioannes van Dodewaard)
Num. 19

Pag. 33 lin. 5. post «quattuor recensita Evangelia» iuxta quaesitum multorum Patrum addatur: «…quorum historicitatem incunctanter affirmat, fideliter tradere…»


Note

[1] Il card. Bea così scriveva in proposito: «La maggioranza nel Concilio desiderava un nuovo schema, ma essa non ottenne i due terzi richiesti dai regolamenti di procedura. Intervenne il Papa e nominò una nuova Commissione mista per proporre un altro schema al riguardo; ma si prese tutta la più sollecita cura per procurare che la sua nuova Commissione speciale includesse rappresentanze di tutte le principali correnti di opinioni, rappresentate in Concilio. Infranse la lettera delle regole di procedura; egli, però, agi in questo modo solo dopo che i Padri conciliari avevano discusso liberamente e a lungo, e intervenne per render più effettiva la libera espressione di opinioni» (Unità nella libertà, Brescia 1965, p. 66).

[2] Ecco le diverse proposte: 1) «non autem omnis doctrina catholica ex sola S. Scriptura demonstrari potest»; 2) «Sacrae Scripturae complexum mysterii christani referunt, quin omnes veritates revelatae in eis expresse enuntientur»; 3) «quo fit ut Ecclesia certitudinem suam de veritatibus revelatis non per solam Sacram Scripturam haurit »; 4) «quamvis invicem plane distinctis».

[3] «Tale è, ad esempio, la questione sulla divina rivelazione, alla quale il Concilio darà risposta difensiva, ad un tempo, del sacro deposito delle divine verità, contro gli errori, gli abusi e i dubbi che ne compromettono la soggettiva validità...» (Alloc. per la chiusura della 2ª sess.).

[4] «Sunt multa quae universa tenet Ecclesia, et ob hoc ab Apostolis praecepta bene creduntur, quamquam scripta non reperiantur» (De baptismo contra donatistas, V 23, 31; P.L. 43, 192).

[5] Se non risulta con assoluta certezza - continuava il Promemoria - che il Tridentino abbia voluto, per alcune verità, opporre alla dottrina protestante della Scriptura sola la Traditio sola, è fuori di ogni contestazione che esso abbia sanzionato il principio cattolico della Scriptura et Traditio, contro il principio protestante ricordato.

[6] In seguito, il Santo Padre non fu alieno dall'accettare il suggerimento di estendere la consultazione anche a qualche osservatore ortodosso.

[7] Abbiamo detto «formule proposte» giacché nel frattempo le varianti suggerite da varie parti erano salite a 9. Alla Commissione, però, ne vennero inviate 7.

[8] 1) «quo fit ut non omnis doctrina catholica ex sola Sacra Scriptura probari queat»; 2) «quo fit ut non omnis doctrina catholica ex Sacra Scriptura directe probari queat»; 3) «quo fit ut Ecclesia certitudinem suam de omnibus revelatis non per solam Sacram Scripturam hauriat»; 4) «quo fit ut Ecclesia certitudinem suam non de omnibus veritatibus revelatis per solam Sacram Scripturam hauriat» ; 5) «Sacrae Scripturae complexum mysterii christiani referunt, quin omnes veritates revelatae in eis expresse enuntientur»; 6) «Sacrae Scripturae complexum misteri christiani continent, quin omnes veritates revelatae ex ipsis solis probari queant» ; 7) «non omnem veritatem catholicam ex sola Scriptura sine adiutorioTraditionis et Magisterii certo hauriri posse».

[9] Nella prima redazione dattiloscritta della expensio modorum si dava questa giustificazione: «Addita est vox “salutaris”, ut exprimatur scopus inspirationis, non ut inspiratio ad res fidei et morum restringatur… Expressio ergo intelligenda est sensu assertivo, non exclusivo». Per evitare ogni abusiva interpretazione veniva arricchita la nota 5 con altre citazioni, fra cui quella di alcuni brani dell’enc. Providentissimus (EB 121, 126-127) e Divino afflante (EB 539), con l’intenzione di sottolineare soprattutto la continuità tra la formulazione alquanto nuova del testo conciliare e l’insegnamento pontificio più recente su tale argomento. Nella redazione definitiva, il testo è stato però cambiato come s’è detto e la nota è rimasta.

[10] «Nisi aliud espresse iure communi aut particulari statutum fuerit, id vim iuris habet, quod, demptis suffragiis nullis, placuerit parti absolute maiori eorum qui suffragium ferunt» (CJC, can. 11, 1, n. 1).
Il Regolamento, invece, dice: «… In Commissionibus, ad ad probanda schemata vel schematum partes vel emendationes requiruntur duae tertiae partes suffragiorum Patrum praesentium, etc.» (art. 39, 1).

[11] Come risulta dalla expensio modorum, l’emendamento era già stato proposto, in forma quasi identica, da 73 Padri. Da tutto l’insieme della discussione si deduce senza equivoci che quel «causa» introdotto nel testo è un ablativo che regge le due parole precedenti e perciò l’espressione va tradotta: «a motivo della nostra salvezza». Incorsero quindi in una svista i traduttori che cambiarono quel causa per un nominativo, attributo di Deus, e resero in italiano: «… Dio, causa della nostra salvezza» (cfr. Oss. Rom., 22-23 nov. 1965).

[12] «Le schéma sur la Révélation – ha scritto R. Rouquette in Études (dic. 1965, p. 680) – dans sa forme définitive reste un grande texte libérateur qui ne ferme aucune porte; il consacre le travail si considérable de l’exégèse catholique contemporaine; il laisse la voie libre à la recherche. Les romains qui avaient été si violemment et si injustement attaqués il y a quelques année, expriment unanimement leur satisfaction».


[Approfondimenti]


Fraternamente CaterinaLD

"Siamo mendicanti e chiediamo agli altri anche le loro idee, come la staffetta della posta che riceve il documento dalle mani di uno e poi corre per darlo ad un altro. Faccio una timida parafrasi delle parole di chi ci ha preceduto nel cammino della fede, per annunciarle ad altri."
(fr. Carlos Alfonso Azpiroz Costa OP
Maestro dell’Ordine)